Әл-Фарабидің 1150 жылдығына арналған іс-шаралар циклі 2020 жылдың 15 қыркүйегінен бастап “Bolashaq” академиясында Ақжан Әл-Машанидің “Әл-Фараби және қазіргі заманғы ғылым”атты кітабының талқылауымен ашылды.
Ақжан Жақсыбекұлы Машанов (1906-1997)-Қарағанды облысының тумасы, геолог – маркшейдер, қазақстандық геомеханика мектебінің негізін қалаушы және ұйымдастырушысы (геомеханика-тау жыныстары механикасы), геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Сондай – ақ, Ақжан Машанов-Қазақ ғылыми фантастикасының негізін қалаушы, “Жер қойнауына саяхат”, “Жер құпиясы” романдарының, тау-кен ісі, геология және металлургия жөніндегі қазақ-орыс және орыс-қазақ сөздіктерінің авторы.
Кең ғылыми ой-өрісі, араб тілін білуі Ақжан Жақсыбекұлына оның басты істерінің бірі-әлемге танымал ұлы ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің рөлін ашуға мүмкіндік берді. Ғалым былай деп жазды: “… сол кезеңдегі әл-Фараби сияқты оған дейін және одан кейін геометрияны, музыканы, астрономияны бірдей үйлесімді дамытқан мұндай ғалымдарды табу өте қиын. Платон, Аристотель, Птолемей өздері музыканы толық игере алмайтындықтарын мойындады”. Әл-Фарабиге дейін көптеген философтар Аристотельді толық түсіне алмады.
Әл-Фараби өзінің” түсініктемелерінде ” Аристотельдің мұрасын толығымен талдайды. Осы себепті ол ” Ұлы комментатор “деп аталды, кейінірек” Шығыс Аристотелі” және “Екінші Ұстаз” деп аталды.
1940 жылдары Алматыда Чехия ғылым академиясының президенті Э. Колман тұрды. Ол жас ғалымға орта ғасырдағы ұлы ойшыл Әл-Фараби туралы айтып берді. Оның есіміне қызығушылық танытқан Ақжан Машанов ізденістер жүргізе бастайды. Көп ұзамай ғалым өзінің болжамдарын растайды. Атақты араб географы ибн Хаукал өзінің “Китаб Әл – Масалик Уә-л – Мамалик” кітабында Отырар қаласының Әл-Фарабидің отаны болып табылатынын көрсеткен. Берлин, Лиссабон, Париж, Каир, Мадрид және басқа қалалардың ірі кітапханаларына жіберген сұраныстар сәтті болып, материалдар көбейе түседі. Уфадағы “Ғалия” медресесінде ол бірден ұлы энциклопедист ғалымның үш кітабын табады, достары оған әл-Фарабидің ғылыми еңбектерінің тізімін береді, академик Шаһмардан Есенов Канададан Бейрутта шыққан трактаттарды алып келеді. Оның жұмысының бір бөлігі жоғалады, бір бөлігі Братислава қаласында табылды. Уақыт өте келе Ақжан Машанов Әл-Фарабидің көптеген еңбектерін жинақтайды. Әр жылдардағы суреттерден тұратын портреттер пайда болады. Олардың бірінде қыпшақ бас киімін еске түсіретін бас киім киген ғалым бізге ғасырлар тереңінен қарайды. Ал арабтар мұндай бас киім кимеген. Әдеттегідей, бұған “сыншылар” күмандана қарай бастайды: “бұл чалма киген кім? Қандай молла? Егер ол қазақ болса, онда ол қай руға жатады? Неліктен ол өз шығармаларын араб тілінде жазды? ” деген даулар туындатады.Шығу тегі туралы ұзаққа созылған таластар туындайды. Әл-Фараби сияқты адамды іздеу үшін оның өзі оның деңгейіне көтерілуі керек еді. Ақжан Машанов мұны істей алды. 50 жылдан астам уақыт ішінде ол араб, парсы тілдерін игерді, бұл оған ұлы жерлестің трактаттарын түпнұсқада оқуға мүмкіндік берді.
1968 жылы ол Әбу Насыр Әл-Фарабидің бейітін Дамаск қаласындағы (Сирия) Баб ас-Сағыр зиратынан тауып алып, ескерткіш тақта – құлпытасты орнатуға тырысты.
Ұлы философ, энциклопедист, математик және астроном Ақжан Машанов неміс астрономы Иоганн Кеплердің “Аспан музыкасы” кітабында Әл-Фарабидің “Китаб әл-музыка әл-Кабир”еңбегінен көптеген фактілер мен мәліметтер келтірілген деген қорытындыға келді.
Ол “Әл-Фараби “тарихи романында оның көркем образын суреттесе,” Әл-Фараби мен Абай “трактатында екі тұлғаның арасындағы ғылыми және рухани байланысты зерттеген. Әл-Фарабидің мұрасын терең зерттегені үшін араб ғалымдары оған Әл-Машанидің жаңа фамилиясын берді, оны қабылдап, сол атпен өзінің ғылыми жұмыстарына қол қоя бастады (“Ай Арыс”, “Геомеханика”).
1971 жылы Мәскеуде Ғылым тарихы бойынша ЮНЕСКО-ның 13-ші конгресі өтті, онда Әл-Фарабидің 1100 жылдығына арналған ғылыми конференция өткізу мәселесі қозғалды. Ақжан Машанов қатысушыларды Алматыға келуге көндірді. 1972 жылы Әл-Фараби 1100 жасқа толғанда, Ақжан Машанов Алматыда әлемнің көрнекті ғалымдарының қатысуымен халықаралық конференция өткізудің бастамашысы болды. Дәл сол жерде ол бүкіл әлемге ұлы ғалым-энциклопедист әл-Фарабидің Дешті-Қыпшақ даласында дүниеге келгені туралы айтып берді.
1980 жылдардың басында А.Машанов Алматыда Кувейттен келген журналист Мұстафа Набилмен кездеседі, ол әлемге әйгілі “Әл-Фараби”ғылыми журналын ұсынады. Көп сағаттық әңгімелесуден кейін шетелдік тілші журналда мақала жазады, онда қазақстандық ғалымның жетістіктері туралы әңгімелейді.
1984 жылы ғылыми басылымдардың беттерінде “Әл-Машани мырза дұрыс айтты”деп жазылған көптеген жарияланымдар болды. Осы сәттен бастап бүкіл ғылыми әлем қазақстандықтың ұлы бабамыз негізін қалаған дәстүрлердің рухани жалғастырушысы екенін мойындады. Содан бері ол әл-Машани есімімен барлық ғылыми еңбектерге қол қойды. Ақжан Әл-Машани 350-ден астам ғылыми еңбектер жазды (оның барлық еңбектері профессор, “Ақжан Машани” ҚҚ президенті Ш.Абдраман бастаған шәкірттері шығарған 16 томдық жинақта жинақталған).
2001 жылы Қазақстанда әл-Фарабидің мерейтойын мерекелеу кезінде академикті қайтыс болғаннан кейін әл-Фараби атындағы сыйлықпен марапаттады және №1 куәлік табыс етілді. Ол өмір бойы “адамзаттың өлшемі – бұл жан-жақты білім, сондықтан барлық ғылымдардың тарихын білу және зерттеу қажет”деп оқып, білімін жалғастырды. ЮНЕСКО шешімі бойынша 2006 жыл әл-Машани ғасыры деп жарияланды.
Ақжан Әл-Машанидің еңбектерінде Әл-Фараби туралы көлемді ақпарат жинақталған, сондай-ақ Қазақстан қоғамының жаңа интеграцияланған дүниетанымы мен құндылықтарын қалыптастыруда Әл-Фараби философиясының моральдық құндылығын, философиялық-эстетикалық және әлеуетін қалай пайдалану керектігі туралы сұрақтарға жауап берілді.
Абайдың 150 жылдығы қарсаңында жазған “Әл-Фараби және Абай” трактаты біз үшін екі ұлы тұлғаның арасындағы ғылыми және рухани байланыстан көрінетін мыңжылдық мәдени үндестікті қадағалайтын терең мазмұнымен, негізделген қорытындыларымен өте құнды. Ақжан Әл-Машани Ұлы Ақынның идеялық бастаулары ғасырлар қойнауында жатқанын, Абайдың дүниетанымы Әл-Фараби бастаған Шығыстың арқасында болғанын тағы да дәлелдеп отыр.
Ақжан Әл-Машанидің “Әл-Фараби және қазіргі заманғы ғылым” кітабын талқылауға “Bolashaq”Академиясының барлық білім беру бағдарламаларының өкілдері қатысты.
Бұл туындымен мына сілтеме бойынша танысуға болады: http://elib.kaznu.kz/app/voyager/books/1122/1521017567013.pdf
Руханият ” ҒЗО
