ОСОМ “Отанын сатқандардың отбасы мүшесі” дегенді білдіреді. Ол 58-бап бойынша айыпталушының ең жақын туысы болып саналды. Бұл атау 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-8-бабында, содан кейін КСРО-ның 1935 жылғы “Отанын сатқандардың отбасы мүшелері туралы” Заңында бекітілген.
Әкесі, анасы, күйеуі, әйелі, ұлдары, қыздары, ағалары мен әпкелері, егер олар сотталушымен бірге тұрса немесе қылмыс жасалған кезде немесе соғыс басталуына байланысты әскерге жұмылдырылған кезде оның асырауында болса Отанын сатқандардың отбасы мүшелері деп саналды. ОСОМ үшін ең жаппай жазалау шараларының бірі сайлау құқығынан айыру және Сібірге жер аудару және мүлкін тәркілеумен бас бостандығынан айыру болды. Адамның сауалнамада немесе жеке ісінде сотталушымен жақын қарым-қатынаста болғаны туралы белгілер білім мен мамандықты, тұрғылықты жерді таңдауда оның өміріндегі ауыр салдарға айналды.
24.06.1942 ж. Отанын сатқандардың отбасы мүшелері туралы Сталиннің қолы қойылған Мемлекеттік қорғаныс комитеті қаулысынан (Ресей Федерациясы Президентінің мұрағатынан): “тиісті тексеруден кейін Қызыл Армия, партизандар, оккупация кезінде Қызыл Армия мен партизандарға көмек көрсеткен адамдар, сондай-ақ Кеңес Одағының ордендерімен және медальдарымен марапатталған Отан сатқындарының отбасылары қамауға алынбады және жер аударылмады.”
1937 жылы қуғын-сүргін саясатының күшеюімен Отанын сатқандардың әйелдерін жазалау шаралары туралы шешім қабылданды, сондықтан КСРО Орталық Атқару комитетінің 1934 жылғы 10 маусымдағы қаулысына Отанын сатқандар мен троцкистердің әйелдерін 5-8 жылға лагерьлерге қамау туралы толықтыру енгізілді. Отанын сатқандардың әйелдері үшін арнайы лагерьлер ұйымдастырылды, 15 жасқа дейінгі жетім балалар мемлекеттік қамсыздандыруға алынып, “Мәскеуден тыс” арнайы мекемелерге орналастырылды. КСРО НКВД-сының “отбасы мүшелерін КСРО-ның шалғай солтүстік аймақтарына жіберу тәртібі туралы” нұсқаулығына бекітілген қосымшадан кейін кәмелетке толмаған отбасы мүшелері де жер аударылды.
Сол нұсқаулық бойынша жер аударушыларға өзімен бірге алуына рұқсат етілді:
- киім, іш киім, аяқ киім, төсек-орын жабдықтары;
- асхана, шай және ас үй ыдыстары;
- отбасы айлық қоры есебінен азық-түлік;
- ұсақ шаруашылық, тұрмыстық құрал-саймандар және ұсақ қолөнер немесе шеберлік жұмысына арналған құрал-саймандар;
- отбасының әр мүшесіне 500 рубльден аспайтын ақша;
- заттарды салуға арналған сандық немесе қорап.
Қалған мүлік тәркіленуге жататын болды.
1938 жылы 27 тамызда НКВД нұсқаухатымен, ерекше жағдай ретінде, тұтқындалған адаммен оның келісімінсіз және тіпті ескертусіз біржақты ажырасуға рұқсат берді. Қоғамдық, газеттер арқылы және жиналыстарда балалардың ата-аналарынан бас тартуы азаматтық соғыстан бері қолданылып келеді. Енді ерлі-зайыптыларды да бір-біріне деген сатқындыққа итермелей бастады.
бұл ОСОМ жіберілген қарағандылық ЕТЛ бөлімшелерінің бірі болды. Халықта оны “Отанын сатқандар әйелдерінің Ақмола лагері” (қысқаша — “АЛЖИР”), немесе “26-шы нүкте”деп атаған. Лагерьдің соңғы атауы оның 26-шы еңбек қоныстанушылар кентінде (қазіргі Ақмол ауылы, Солтүстік Қазақстан) орналасқандығымен байланысты. Мұндай лагерь 1938 жылы құрылды, 1950 жылы жабылды. Қазақ КСР аумағында орналасқан (Ақмола облысы, Ақмол ауылы).
Карлагтың Ақмола бөлімшесі аумағы 30 га болатын аумақта орналасқан, мұнда 8 мыңға дейін қамаудағылар ұсталуы мүмкін болды, бұл Ақмола лагерлік бөлімшесін КСРО-дағы төрт әйелдер лагерінің ішіндегі ең ірісіне айналдырды. Алғашқы бір жарым жыл ішінде лагерь “арнайы лагерь бөлімі” режимінде болды: тұтқындарға хат алмасуға, сәлемдемелер алуға тыйым салынды, мамандығы бойынша жұмысқа тыйым салынды. Алайда, лагерьге қажетті кәсіптері бар әйелдердің көпшілігі мамандық бойынша жұмыс істеді. Медициналық комиссиядағы тұтқындар “TF” санатын ала алды, яғни ауыр дене еңбегі үшін жарамды деп танылды. Мысалы, науқастар, қарттар мен балалар кесте тігу және тігін фабрикаларында жұмыс істеді.
Алжирде Майя Плисецкаяның анасы Рахиль Мессерер, Сауда халық комиссары Вейцердің жесірі Наталья Сац (кейіннен әйгілі балалар театрының негізін қалаушы және бас режиссері), Маршал Тухачевскийдің әпкесі мен қайын сіңлісі, жазушы Пильняктың жесірі, көрнекті партия мүшелері болды. Аркадий Гайдардың әйелі, ресейлік премьер-реформатор Егор Гайдардың әжесі Лия Соломянская екінші күйеуі журналист Израиль Разин атылып өлтірілгеннен кейін Алжирге жіберілді. ОСОМ жіберілген тағы үш ірі лагерь болды: Қырғызстан, Мордовия және Горький облысында. Новосібір облысында Николай Бухариннің жесірі Анна Ларина мерзімін өтеген.
Қуғын-сүргінге ұшыраған әйелдердің көпшілігінің мерзімі 1942-46 жылдары аяқталды, бірақ Сталин қайтыс болғанға дейін олардың барлығы лагерьлерде жалдамалы жұмысшылар күйінде қалды. Олардың соңғысы 1958 жылы оралды.
1970 жылдары зейнеткер Вячеслав Молотовпен елде егжей-тегжейлі сөйлесуге мүмкіндік алған жазушы Феликс Чуев одан: “Неге әйелдер, балалар репрессияға ұшырады?» деген сұрақ қойды.
Молотов:”Бұл белгілі емес пе? Олар оқшаулануы керек болды. Әйтпеген күнде, олардың кез – келгені шағым таратушы болар еді”, – деп жауап берді.
