Профессор-оқытушылар құрамы мен студенттер арасында харасменттің алдын алу бойынша түсіндіру жұмыстарын жүргізу шеңберінде осы әлеуметтік құбылыс, өркениетті жолмен, яғни Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы шеңберінде шешілуі қажет күрделі проблема екенін атап өту қажет.
Адамның жеке өміріне қол сұғылмаушылықты бұзу осы жағымсыз әлеуметтік құбылысқа қарсы тиімді шараларды әзірлеу үшін халықаралық қоғамдастықтың назарын аударатын өзекті мәселе болып қала береді.
Соңғы уақытта бір адамның әдептен тыс тәртібін көрсететін, екінші адамның жеке өміріне қол сұғылмаушылықты бұзатын мінез-құлқын белгілеу үшін “харассмент”термині жиі қолданыла бастады. Алайда, заң ғылымында бұл термин жеткіліксіз дамыған, бұл оның мұқият ғылыми түсінігі мен отандық құқықтық жүйеге бейімделуінің өзектілігін арттырады.
Әлеуметтанушылар жыныстық бостандықты адамзат үшін пайдалы деп бірауыздан мойындайды, бірақ бір адамның бостандығы екіншісінің бостандығы басталған жерде аяқталатыны белгілі. Бүгін біз біреуге тікелей қызығушылық танытуға толық құқығымыз бар және бұл “біреудің” бізден бас тартуға дәл осындай құқығы бар. Теңдік осындай сипат алады, бұл – біз көптеген жылдар бойы ұмтылып келе жатқан құндылық.
Ең басында мәселе біреудің адамға жабысып, жалықтырып, оны ығыр қылатын кездесулерінен басталады – осы кезді біз адамды қудалау деп айта айтамыз. Немесе – қазір оны – харассмент деп атайды.
Ағылшын тілінде айтылуы бар терминнің этимологиясына жүгінейік. Оксфордтың ағылшын сөздігіне сәйкес, “харассмент” термині “қысым жасай отырып, сөз сөйлеу немесе жағымсыз нәрселер жасау арқылы біреуді ренжіту немесе уайымдату әрекеті” деп түсіндіріледі (Оксфорд Леарнердің сөздіктері [Электрондық ресурс] / / қол жеткізу: https://www.oxfordlearnersdictionaries.eom / definition/english / h arassment (қол жеткізілген күні: 15.05.2020).). Бұл Термин XVII ғасырдың басында аңшылық лексиконынан пайда болды. келесі түрде: харассер – “аңшы итті ойынға тарту”.
Харасмент тек жыныстық қудалауды ғана емес, басқа адамды қорлайтын, айналасында ұят немесе қорқыныш сезімін тудыруға бағытталған қолайсыз жағдай туғызатын кез-келген әрекетті қамтиды. Қоғамдық резонанс және адам құқықтарын қорғау ұйымдарының назарының артуы көптеген мемлекеттерде тіпті әйелге деген ысқырықты харассмент ретінде қабылдауға мәжбүр етті.
Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық түрлерін жою туралы БҰҰ Конвенциясына 19-шы жалпы ұсыныста “жыныстық қудалау” термині (жыныстық қатынас) кез-келген жағымсыз жыныстық әрекеттерді, оларды жасау туралы өтініштерді, жыныстық сипаттағы қимылдарды, сондай-ақ олардан жағымсыз деп күтуге болатын кез-келген басқа мінез-құлықты түсіну немесе қорқынышты реакция деген мағынада қолданылады. Бұл анықтама харассменттің шынайы сипаттамасына сәйкесірек келеді.
2019 жылдың жазында Женевада Халықаралық еңбек ұйымының бастамасымен еңбек зорлық-зомбылығы мен қудалауды жою туралы Конвенция қабылданды (еңбек зорлық-зомбылығы мен қудалауды жою туралы 190 Конвенция [Электрондық ресурс] // https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/ed_norm/relconf/documents/meetingdocument/wcms_712057.pdf)). Конвенция мәтініне сәйкес, халықаралық заң терминологиясында еңбек саласындағы “зорлық-зомбылық және қудалау” термині физикалық, жыныстық, психологиялық немесе материалдық зиян келтіруге бағытталған бірқатар белгілі бір мінез-құлықтарды білдіреді. Көптеген мемлекеттерден айырмашылығы Конвенцияны ратификациялау үшін дауыс беру кезінде үкімет өзін пассивті ұстады және оған дауыс беруден бас тартты.
Конвенция әлемдік қоғамдастықтың гендерлік негізделген зорлық-зомбылыққа реакциясының нәтижесі бола отырып, осы проблемаға ерекше назар аударады, оны жыныстық немесе гендерлік қатысы бар адамдарға бағытталған немесе белгілі бір жыныстағы немесе белгілі бір гендерлік қатысы бар адамдарға мәжбүрлеп әсер ететін зорлық-зомбылық пен қудалау ретінде ашады. Басқа нәрселермен қатар, Конвенция: физикалық зорлық-зомбылық, ауызша сөзбен қорлау, қорқыту және моббинг, жыныстық қудалау, қорқыту және қудалау мәселелерін қаммтиды.
Құқықтық контекстегі сипаттама мәселесі айқын гендерлік боямаға ие деп айту керек. Соған қарамастан, халықаралық құқық көздерінде, сондай-ақ шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасында харассментті тек ер адамдар ғана емес, әйелдерге қатысты да жасауға болатындығы мойындалады. Алайда, статистикаға сәйкес, әйелдер бұл құбылыстан көбірек зардап шегеді.
“Харассмент” термині көптеген шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасында қолданылады, соның ішінде: Австрия, Бельгия, Ұлыбритания, Венгрия, Германия, Дания, Ирландия, Испания, Италия, Польша, Португалия, Франция, Чехия, Финляндия және т.б. (Еуропалық Гендерлік теңдік институты. [Электрондық ресурс] / / Қол жеткізу: http://eige.europa.eu/genderbased-violence/regulatory-and-legal-framework/legal-definitions-in-the-eu?vt[]=126.). 2017 жылдың қазан айында продюсерге қатысты болған ең үлкен жанжал АҚШ-та харассмент мәселесін жандандырды, бұл жерде жыныстық қатынас туралы арнайы заң болған жоқ, бірақ кемсітушіліктің кез келген түріне тыйым салатын 1964 жылғы Азаматтық Құқықтар туралы заңда тиісті ережелер болды.
Харасментті зак көмегімен қалай тоқтатуға болады?
Еңбек кодексінде еңбек кемсітушілігіне тыйым салынған: қызметкерлерді жынысына, нәсіліне, тіліне, дініне және басқа да әлеуметтік факторларға байланысты құқықтар мен бостандықтарда шектеуге немесе көтермелеуге болмайды. ҚР Еңбек кодексінің 6-бабы “Еңбек құқықтарын іске асыру кезінде шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне, жасына немесе дене кемістігіне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына немесе өзге де мән-жайларға байланысты ешкімді қандай да бір кемсітуге болмайды” деп жазылған.
Дегенмен, басқа жолы бар. “Егер шамадан тыс моральдық азап шегетін болса, онда қызметкер жеке тұлғаның қадір-қасиетін қорғау үшін сотқа жүгінуге тырысуы мүмкін”. Бұл талап ҚР Азаматтық кодексінің 141, 142 және 143-баптары бойынша өтеді. Мұнда жыныстық қатынасқа мәжбүрлеудің қажеті жоқ: сот сіздің бастығыңыз, әріптесіңіз немесе клиентіңіз сіздің жеке басыңызға қол сұғуды шешкен кезде сізге физикалық немесе моральдық азап шеккенін мойындауы жеткілікті. Осы талаппен сіз сотқа барасыз.
ҚР қолданыстағы қылмыстық заңнамасында “харассмент” термині ашылмаған. Осы қол сұғушылықпен кейбір ұқсастықтар ҚР ҚК 123-бабында көзделген қылмыстың объективті жағында, “Жыныстық қатынасқа, қызтекелікке, лесбиянизмге немесе жыныстық сипаттағы өзге де әрекеттерге мәжбүрлеу” арқылы ашылады.
“Мәжбүрлеу ” термині (ҚР Қылмыстық кодексінің 123-бабына қатысты). Арнайы бөлім (2 бөлім). – Алматы: Жеті Жарғы. 2015. 70-бет). Онда жыныстық сипаттағы әрекеттерді орындау немесе оларды нақты орындау талаптары қамтылған. Осылайша, кінәлінің басты мақсаты-жыныстық сипаттағы әрекеттерді жасау болып табылады.
Бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігі жәбірленушіге жыныстық қудалауға жол бермеу құралы ретінде психикалық қысым жасау болып табылады, осылайша адамның жыныстық бостандыққа құқығы бұзылады. Сонымен бірге, кез-келген мәжбүрлеу осы қылмыстың құрамын құрмайды, тек осы баптың диспозициясында көрсетілген әрекеттерге байланысты.
Қылмыс объектісі-әйелдің жыныстық еркіндігі-жыныстық қатынасқа немесе лесбияндыққы мәжбүрлігі; ер адамның жыныстық еркіндігі – еркектік жағдайда; әйелдің немесе ер адамның жыныстық еркіндігі – жыныстық сипаттағы басқа әрекеттерді жасауға мәжбүрлігі болып табылады.
Объективті тарап адамды жыныстық қатынасқа, қызтекелікке, лесбияндыққа мәжбүрлеуден немесе бопсалау, мүлікті жою, бүлдіру немесе алып қою қаупі арқылы не жәбірленушінің немесе жәбірленушінің материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалана отырып, жыныстық сипаттағы өзге де әрекеттер жасаудан тұрады.
Мәжбүрлеу тәсілі:
1) бопсалау;
2) мүлікті жою, бүлдіру немесе алып қою қаупі;
3) жәбірленушінің материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалану.
Бопсалау арқылы мәжбүрлеу адамның онымен немесе басқа адаммен жыныстық қатынасқа түсу талабын білдіреді, жәбірленушіге не беделі оған қымбат басқа адамдарға зиян келтіретін мәліметтерді жария ету қаупімен бірге жүреді.
Мүлікті жоюды, бүлдіруді немесе алып қоюды қорқыту арқылы мәжбүрлеу кінәлінің мүлікке қарсы кез келген қылмысты (тонау, тонау, ұрлау мақсатынсыз автокөлікті немесе өзге де көлік құралын заңсыз иемдену, мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру) жыныстық талаптардан бас тартқан жағдайда жасауға уәде бергендігін білдіреді.
Жәбірленушінің материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалану жолымен мәжбүрлеу кінәлі адам материалдық, қызмет бойынша немесе оған өзге де тәуелді адамға қатысты заңды құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіруге әкеп соғатын қандай да бір іс-әрекеттер жасаймын деп қорқытқан жағдайда ғана болады.
Жәбірленушінің кінәлі адамға материалдық тәуелділігі толық немесе ішінара тәуелділіктен, кінәлінің тұрғын үй алаңында тұруынан немесе жәбірленушінің материалдық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы оған байланысты болған кезде және т. б. жағдайлардан туындауы мүмкін.Материалдық тәуелділіктің жағдайы борышкер мен несие берушінің, мұрагердің және мұра қалдырушының қарым-қатынасын құра алады.
Қызметке тәуелділік дегеніміз, жәбірленушінің кінәлі адамның қол астында болуы, жұмыстан шығарылуы, жоғарылатуы, жалақысын төмендетуі, қосымша жеңілдіктер беруі және т. б. жағдайлар.
Тәуелділіктің тағы бір түрі бір адамның екіншісіне тәуелді позициясының барлық басқа түрлерін қамтиды. Мұнда азаматтың билік өкіліне, ересектердің балаларына, спортшыларға жаттықтырушыдан, студенттің оқытушыдан және т. б. тәуелді жағдайы болуы мүмкін.
Бұл қылмыс жыныстық сипаттағы әрекеттерді мәжбүрлеген сәттен бастап аяқталған болып саналады.
Қылмыстың субъективті жағы тікелей ниетпен сипатталады. Кінәлі адам басқа адамды осы бапта көрсетілген әрекеттерді жасауға бопсалауды немесе қорқытуды және т.б. пайдаланып мәжбүрлейтінін түсінеді және жәбірленушіні осы әрекеттерге мәжбүрлегісі келеді.
Қарастырылып отырған қылмыстың субъектісі 16 жасқа толған еркек те, әйел де болуы мүмкін.
ҚР ҚК 123-бабы бойынша берілген қылмыс жеңіл қылмысқа жатады.
Осылайша, қолданыстағы отандық заңнаманың жай-күйі “харассменттің” көріністеріне тиімді қарсы тұруға мүмкіндік бермейді, өйткені осы терминмен қамтылған әрекеттер ауқымы ҚР ҚК 123-бабында қолданылатын “сексуалдық сипаттағы іс-әрекетке мәжбүрлеу” терминіне қарағанда кеңірек.
Харассментпен бетпе-бет келгенде, ең алдымен өз шекараларының бұзылғанын түсіну және болып жатқан жағдайға тек агрессор кінәлі екенін қабылдау маңызды. Сіз әр оқиғаны бейнеге немесе аудиоға түсіріп, күнді, уақытты, орынды жазып, куәгерлерді есте сақтауға тырысуыңыз керек – бұл полицияға немесе сотқа жүгінген кезде көмектеседі. Сондай – ақ, жағдайды көпшілікке жария ету өте маңызды – бұл қиын болуы мүмкін, бірақ жариялылық-мұндай әрекеттердің жолын кесудің жақсы механизмі.
Осыған сүйене отырып, сіз еңбек заңнамасына сәйкес жоғары тұрған басшылыққа жүгіне аласыз немесе азаматтық кодекске сәйкес моральдық зиянды өтеу туралы аудандық сотқа азаматтық талап қоя аласыз. Моральдық зиянның мөлшерін сот анықтайды, бірақ сіз келтірілген моральдық азапты бағалайтын соманы көрсете аласыз.
Егер жеткілікті негіздер мен дәлелдер болса, харассмент құрбаны ҚР ҚК 123-бабы бойынша қылмыстық іс қозғау мақсатында ішкі істер органдарына жүгіне алады.
Харассменттің алдын алу бойынша профилактикалық іс-шаралар шеңберінде мынадай шараларды қабылдау қажет:
- Мәдениетке назар аударыңыз
Корпоративішілік саясат бекітілсін
Қызметкерлерді оқытуды жүргізу
Қызметкерлерді проблемалар туралы хабарлауға үйрету
Харассмент туралы хабарлау процесін ойлаңыз.
Қорытындылай келе, тұлғаның жеке өміріне қол сұғылмаушылықты бұзу әлеуметтік құбылыс ретінде қазіргі уақытта біздің елімізде де өзінің заңды бағасын алғанын және қолданыстағы заңнамаға сәйкес қудалаудың бір түрі ретінде жауапқа тартылуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Қоғамда жеке өмірге қол сұғылмаушылық қағидатын бұзудың кез-келген түріне төзбеушіліктің қалыптасуына қарсы тұруына ерекше назар аудару керек, оның шеңберінде басқа адамның құқықтарын құрметтеу мәдениетін қалыптастыру және басқа адамдардың құқықтарына ықтимал қол сұғушылықтар туралы уақтылы хабарлау үшін ішкі корпоративтік саясат жүргізу қажет.
Қабжанов Ақылбек Тайбулатұлы
Құқықтық және қаржылық пәндер кафедрасының меңгерушісі з.ғ.к., профессор
