“Bolashaq” Академиясының Құқықтық және қаржылық пәндер кафедрасының меңгерушісі А.Т. Қабжанов осы жылдың 11 қаңтарында академияның профессор-оқытушылар құрамына арналған оқу-әдістемелік семинарларда “ҚР-да актилоскопия және геномдық тіркеуді енгізу туралы” баяндама жасады.
Семинар тақырыбы елімізде 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап геномдық тіркеу бөлігінде “Дактилоскопиялық және геномдық тіркеу туралы” енгізіліп жатқан заңға орайластырылған. Дактилоскопиялық тіркеу бөлігіндегі заң нормалары 2024 жылғы 1 қаңтарда күшіне енеді. Естеріңізге сала кетейік, “Дактилоскопиялық және геномдық тіркеу туралы” заң 2016 жылы қабылданған болатын, алайда оның іс жүзінде іске асырылуы біраз уақыт кешіктірілді. Оның геномдық тіркеу бөлігіндегі нормаларының азаматтардың белгілі бір санатын қамтитын бөлігі (қауіпті қылмыскерлер, белгісіз адамдар және белгісіз мәйіттер) 2021 жылдан бастап күшіне енді. Ал саусақ ізін тіркеу бірнеше рет кейінге қалдырылды: қаражаттың жетіспеушілігі, коронавирустық пандемия және осындай күрделі технологияларды енгізуге дайын болмау салдары кедергі жасады.
Бұл заңның мақсаты саусақ іздері мен геномдық ақпарат негізінде адамның жеке басын растау мен сәйкестендірудің құқықтық негіздерін белгілеу болып табылады. Дактилоскопиялық және геномдық тіркеу дактилоскопиялық немесе геномдық ақпарат негізінде тұлғаны анықтау және (немесе) растау мақсатында жүргізіледі.
Заңның өзектілігі, ең алдымен, қауіпсіздік мәселелеріне негізделген. Сонымен қатар, өмірде адамның жеке басын анықтау немесе растау мүмкін болмаған кезде, көптеген жағдайларда (әртүрлі күйде, өрттер мен ұшақ апаттарында құрбан болған белгісіз мәйіттерді табу, ашылмаған қылмыс орындарынан биологиялық іздер, адамдардың жоғалып кетуі) пайда болады.
Тиісті дерекқорларда саусақ іздері мен геномдық ақпараттың болуы құрбандарды анықтауға, сондай-ақ жоғалған және белгісіз мәйіттердің тізімдерін қысқартуға мүмкіндік береді.
Полиция саусақ ізін тіркеу есте сақтау қабілетінің төмендеуінен зардап шегетін адамдар үшін ерекше маңызға ие екенін атап өтті. Олардың жеке басын, демек, туыстарын анықтау енді проблема болмайды. Сондай-ақ, саусақ ізі жазатайым оқиғалар кезінде зардап шеккендердің жеке басын тез анықтауға көмектеседі.
Мысалы, құжаттары жоқ қарт адам көшеде ауырып, ес-түссіз күйде ауруханаға жеткізіледі. Егер дерекқорда оның саусақ іздері болмаса, туыстары оны табу үшін әбігерленуге мәжбүр болады. Өкінішке орай, мұндай жағдайлар көп. Денсаулық жағдайына байланысты өз деректерін, тұрғылықты мекен-жайын атай алмайтын адамдардың санаттары үшін саусақ іздері қажет.
Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, дактилоскопиялық тіркеу қауіпсіздік жүйесін жақсартады және заңсыз құжаттаманы алып тастауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, саусақ ізін тіркеу кезінде құжаттарды қалпына келтіру процедурасы қазіргіге қарағанда тезірек жүретіні атап өтілді.
“Дактилоскопиялық тіркеуден өткен әрбір адамға жазатайым оқиғалар, өрттер кезінде жеке басын анықтауға кепілдік беріледі. Сонымен қатар, болашақта смартфондар арқылы қашықтықтан Мемлекеттік қызметтерді алуды одан әрі дамыту мүмкіндігі пайда болады”.
Сондай-ақ, ІІМ көші-қон қызметі комитеті азамат Қазақстаннан тыс жерде паспортты жоғалтқан кезде оған Қазақстан Республикасының шет елдердегі мекемесіне жүгіну және оның дактилоскопиялық тіркеуден өткенін хабарлау жеткілікті екенін хабарлады. Оның құжаттарды қалпына келтіруде проблемалары болмайды.
Биометриялық ақпаратты қамтитын электрондық жеке куәліктерді кеңінен енгізу бірқатар мәселелерді шешуге көмектеседі, соның ішінде:
-жеке тұлғаны жедел сәйкестендіру
-азаматтардың мемлекеттік қызметтерді алуға қол жеткізуін жеңілдету;
-заңды маңызы бар іс-әрекеттер жасау кезінде алаяқтықты болдырмау;
-электрондық өзара іс-қимылға тартылған азаматтар санын ұлғайту;
-жеке басын куәландыратын құжаттарды қолдан жасаудан сенімді қорғау.
Сабақ барысында дактилоскопиялық және геномдық тіркеуді жүргізу қағидалары, дактилоскопиялық және геномдық ақпаратты жинауға, өңдеуге және қорғауға қойылатын негізгі талаптар, дактилоскопиялық және (немесе) геномдық тіркеуді жүзеге асыру кезіндегі Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен міндеттері және іздестірілетін заңды енгізудің проблемалық аспектілері түсіндірілді.
Жалпы, қазіргі кезеңде саусақ ізінің қазіргі және болашақ дамуы үшін қылмыстың өсіп келе жатқан қаупін бағалауда және онымен күресудің жаңа, жетілдірілген, сонымен бірге адамгершілік әдістері мен құралдарын іздеуде қоғамдық сананың қалыптасуын алдын-ала анықтайтын әлеуметтік және экономикалық процестерді білу маңызды.
