31 мамыр – Қазақстан тарихының ең қайғылы беттерінің бірі – жаппай саяси қуғын-сүргін мен миллиондаған адамның өмірін қиған қасіретті ашаршылықты еске алу күні. Көптеген құрбандарды еске алу үшін біздің елімізде көптеген іс-шаралар өткізіледі, мұражайларда көрмелер ашылады, мемориалдарға гүл шоқтары қойылады, жаңа деректер жарияланады. Біз мұны тек қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу құрметіне ғана емес, сол қорқынышты күндер ешқашан қайталанбауы үшін де жасаймыз.
Кез-келген төңкерістер популистік “барлығын және бірден” желеумен жасалады, мақсатқа жету үшін революционерлер барлық мүмкін және мүмкін емес игіліктерді жасауға уәде етеді. Алайда, оның салдары қатігез, ал соққы неғұрлым көлемді болса, қарапайым сенгіштіктің өтелуі соншалықты ащы болады.. Қазан төңкерісі большевиктік “Зауыттар – жұмысшыларға, жер – шаруаларға” деген ұрандар толқынымен келді. Тіпті кеңес ғалымдары 1913 жылғы революцияға дейінгі кезеңнің экономикалық, әсіресе өнеркәсіптік даму деңгейіне жету 30-шы жылдардың аяғында ғана мүмкін болғанын мойындады. Бұның құны жан шошырлық болды. Қарама-қайшылыққа қарсы шексіз күрес, “үш масақ туралы заң”, жұмысқа кешігіп қалу мерзімі тіпті де жұмысшылардың фабрикаларды иеленуіне, шаруалардың жерді иемденуіне маңайламады. Сенімсіз элементтерді жою туралы жарлықтан кейін көпестер, казактар, ауқатты шаруалар, өнеркәсіптік кәсіпорындардағы басқарушылар және көптеген көрнекті революционерлер сияқты адамдардың барлық қабаттары жойылды. Революция өз балаларын жалмады…
Қазақстан-террордың құрбаны
Бүкіл Қазақстан өз алдына үлкен түрмеге айналды, өйткені қуғын-сүргін жылдары еліміздің аумағында құрылған лагерьлерге 5 миллионнан астам адам жер аударылды. Сонымен қатар, басқа мәліметтер бойынша, сотталғандардың жалпы саны бұл саннан едәуір асып түседі. Бірақ бұл Қазақстанға адамдар тек жер аударылды дегенді білдірмейді. 1921 жылдан 1954 жылға дейінгі кезеңде республиканың өзінде 100 мың адам сотталды, ал олардың 25 мыңы ең жоғары жазалау шарасы – ату жазасына кесілді.
20-шы жылдардың соңына қарай мемлекеттік истерия шегіне жетті. 1928 жылы “Алаш Орданың” бұрынғы қайраткерлерін, бірінші кезекте М.Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов сияқты көрнекті көшбасшыларды жаппай тұтқындау басталды.
Бүкіл Кеңес Одағы аумағындағы сияқты, Қазақстанда да НКВД қызу жұмысын бастады. 183 түрлі құрылымдар “анықталды”, олардың жалпы саны 3720 адамды құрайды. 1920-1953 жылдар аралығында 33 жыл ішінде 110 мыңға жуық адам саяси қуғын-сүргінге ұшырады, бүкіл қазақстандық партия ұйымының 18% – ға жуығы халық жауы деп жарияланды.
1937-1938 жылдары Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатұлы, А. Ермеков, Х. Досмұхамедұлы және басқа да көптеген көрнекті қайраткерлер ұлтшылдар мен тыңшылар деп айыпталды. 1937 жылы қуғын-сүргіннің шарықтау шегінде Қазақстанда тұтқындалғандардың саны 105 мың адамға жетті, олардың 22 мыңға жуығы ату жазасына кесілді. Қуғын-сүргінге ұшырағандардың мұндай саны біздің республикаға халқының саны аздығы жағынан демографиялық және зияткерлік әлеуетте орны толмас зиян келтірді.
Аштық
1930 жылдардың басында Қазақстан өз тарихындағы ең қайғылы беттердің бірі-1932-1933 жылдардағы Ұлы ашаршылықты басынан өткерді, Қазақстандағы ашаршылық күштеп ұжымдастыру саясатына байланысты бүкіл КСРО – ны қамтыған Бүкілодақтық ашаршылықтың бір бөлігі болып саналғанына қарамастан, қазақ халқы ашаршылықтан басқаларға қарағанда қатты зардап шекті…
1932-1933 жж. аштықты кейде “Голощекин” деп те атайды, 1925-1927 жылдары белгілі большевиктік жетекші Ф.И. Голощекин қазақ өлкесінде “Кіші Қазан”деп аталатын ашаршылықты өткізді. Адамдардан мал, мүлік алынып, милицияның айдауылымен “қоныстану нүктелеріне” жіберілді, онда адамдар аштықтан бұралып өліп жатты. 1933 жылға қарай 40 миллион мал басының оннан бір бөлігі қалды.
Қазақ халқы республика 1932-1933 жылдары басынан өткерген ашаршылықтың салдарынан ауыр шығынға ұшырады. Аштықтан және онымен байланысты індеттерден, сондай – ақ өлім-жітімнің ұдайы жоғары деңгейінен қазақтар 2 миллион 400 мың адамнан айырылды-бұл сол жылдардағы қазақтардың жалпы санының 49% – ы.
Азапты тағдырдан қашып, көптеген қазақ отбасылары республика аумағынан қоныс аударуға тырысты, тек 1930 жылдың басынан 1931 жылдың ортасына дейін Қазақстан аумағынан 300 мыңға жуық шаруашылық қоныс аударды. Кеңес өкіметінен қашқан халықтың көп бөлігі Қытай, Иран және Ауғанстан аумағына көшіп барған. Аштық жылдарында республикадан тыс жерлерге барлығы 1,3 млн адам қоныс аударды, олардың 670 мыңы қайтпай қалды.
1932-1933 жылдардағы ашаршылық Қазақстанды күйретіп, бұрын-соңды болмаған шығындар мен орны толмас шығындарға әкелді. Сол жылдарды еске ала отырып, Қазақстанның әрбір тұрғыны осы қайғылы оқиғаның ауқымын және оның өз елінің тарихына тиген зардабын көкейінен өткізуге тиіс.
