2025 жылғы 24 ақпаннан 24 наурызға дейін Дүниежүзілік туберкулезге қарсы күрес күніне орайластырылған туберкулездің алдын алу айлығы өткізіледі.
Туберкулез-созылмалы жұқпалы ауру, оның қоздырғышы Кох таяқшасы. Аурудың ең көп таралған ошағы-өкпеде, сонымен қатар сүйек, буын, тері, бауыр және басқа органдардың туберкулезі де кездеседі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының статистикасы бойынша жер тұрғындарының 33% – на дейін микобактериялар жұқтырған,ал адамдардың 20% – ында белсенді түрдегі туберкулез бар. Жыл сайын әлемде 10 миллионнан астам адам тіркеледі, олардың 1,3 миллионы қайтыс болады. Қазақстанда туберкулезбен сырқаттанушылық төмендеп, 2022 жылы 100 мың тұрғынға шаққанда 78 жағдайды құрады ( 2000 жылы-100 мың тұрғынға шаққанда 171 жағдай). Қарағанды облысында 2024 жылы 397 адам ауырды ( 2023 жылы – 425 болып, 28 жағдайға төмендеді).
Медицинада антибиотиктердің енгізілуімен туберкулездің таралуы мен өлімі бақылауға алынды, бірақ ауру әлі күнге дейін әлемдегі ең көп таралған 10 аурудың тізімінде және АИТВ мен ЖИТС-ті басып озып, жұқпалы аурулардан болатын өлім-жітім бойынша ең алдағы болып табылады.
Себептері
Ғалымдар туберкулездің белгілерін 5 мың жыл бұрын өмір сүрген адамдардың қаңқаларынан, соның ішінде мысырлық мумиялардан табады. Туберкулездің негізгі белгілері-гемоптиз, сарқылу, жөтел – бұл Гиппократ пен Авиценна трактаттарында сипатталған. Орта ғасырларда туберкулез әдетте құрт ауруы ретінде белгілі болды.
Туберкулезге арналған фтизиатрия ғылымының атауын ағылшын ғалымы Ричард Мортон енгізді және гректің phthisis сөзінен шыққан, ол сарқылу, ағзаның әлсіреуі деп аударылады.
Аурудың қоздырғышы-туберкулез микобактериясы немесе Кох таяқшасы. Бұл микроорганизм көптеген сыртқы жағдайларға жоғары төзімділікке ие: 90 ℃ дейін қыздыру және -260 ℃ дейін салқындату, кептіру және жоғары ылғалдылық кезінде өлмейді. Микобактерия күшсіз болатын жалғыз физикалық фактор – ультрафиолет-Кохтың таяқшасы күн сәулесінің астында 10-15 минуттан кейін өледі. Микобактериялармен күресте тиімділігі ультракүлгін рециркуляторлармен дәлелденді.
Инфекцияның берілуі науқас адамнан болады. Ол инфекцияны қоршаған ортаға өкпе ауруы кезінде тыныс алумен, сүйектер мен буындардың зақымдануы кезінде іріңді секрециялармен, ішкі ағзалардың ауруы кезінде зәрмен шығарады. Адамдардан басқа, жануарлар, мысалы, ірі қара мал да туберкулезбен ауырады. Олардан да инфекция жұғуы мүмкін.
Жұғу жолдары
Ауа тамшылары арқылы. Туберкулез бактериялары қақырық тамшыларымен бірге жөтелгенде, түшкіргенде, сөйлескенде бөлінеді. Кішкентай тамшылар ауада 2-3 сағатқа дейін болуы мүмкін.
Ауа-шаң әдісімен. Қақырықпен бөлінген бактериялар бөлме заттарының беттеріне орналасады, ал кепкеннен кейін шаңмен бірге ауаға көтеріледі. Бұдан үнемі ылғалды тазалау жолымен қорғануға болады.
Байланысы. Кох таяқшасы ауру адам қолданатын және оны қоршап тұрған барлық заттарға қонады. Осы себепті туберкулезбен ауыратын адам орналасқан палатадан немесе үй-жайдан кілемдерді, мамық, жұмсақ ойыншықтарды, кітаптарды және сумен тазалауға жатпайтын басқа заттарды алып тастау қажет.
Анадан ұрыққа жұғуы. Инфекцияның жатырішілік нұсқасы өте сирек кездеседі, бірақ болуы мүмкін. Алиментарлы. Инфекция микобактериялармен ластанған сүт пен жануарлардың еті арқылы жұғады. Ағзаға таралуы асқазан-ішек жолдары мен оның лимфа түйіндері арқылы жүреді.
Инфекция жұғуының басым жолы – ауа-тамшы әдісі.
Жіктелуі және кезеңдері
Туберкулезді жіктеу бірнеше негіздер бойынша жүргізіледі.
Клиникалық нысаны бойынша:
- өкпе туберкулезі;
- сүйектер мен буындардың, терінің, зәр шығару және жыныс жүйесінің, лимфа түйіндерінің, көру органдарының және т.б. өкпеден тыс зақымданатын формалары;
- жалпыланған туберкулез.
Жұқпалы дәрежесі бойынша:
- микобактериялары ауаға белсенді бөлінетін ашық форма;
- науқас инфекцияның тасымалдаушысы болып табылатын, бірақ оны таратпайтын жабық форма
Ауру ағымы бойынша 3 кезеңге бөлінеді:
- Инфекция. Инфекциялық агент ағзаға енеді. Таяқтың ену және көбею орнында қабыну пайда болады, оған жақын лимфа түйіндері қатысады. Иммунитет күшті болса, ауру одан әрі 2 кезеңге, әлсіреген иммунитет болса – бірден 3 кезеңге өтеді.
- Жасырын ағын. Ол белсенді иммундық жауап аясында өсуді тоқтататын қабыну ошақтарының біртіндеп пайда болуымен сипатталады. Мұндай белсенді емес форма ұзаққа созылуы мүмкін, бірақ иммунитет нашарлаған кезде ол тез белсенді түрге ауысады. Кезеңнің ұзақтығы-инфекциядан кейін 3 аптадан бірнеше жылға дейін, тіпті ондаған жылдарға дейін.
- Белсенді форма науқастың жағдайының нашарлауы аясында өкпеде қуыстар мен басқа органдарда ауру ошақтарының пайда болуымен өтеді.
Туберкулездің 1-ден 3-ке дейінгі кезеңнен өту уақыты адамның иммунитетіне байланысты. Ол бірнеше аптадан бірнеше жылға дейін болуы мүмкін.
Белгілері
Туберкулездің белгілері ауру ошақтарына байланысты өзгереді. Жалпы белгілерге мыналар жатады:
дене температурасының жоғарылауы;
шаршаудың жоғарылауы;
тәбет пен салмақ жоғалту;
бетте қызарудың пайда болуы.
Өкпе түрінде келесі сипаттамалық белгілер симптоматологияға қосылады:
құрғақ немесе дымқыл ұзақ жөтел;
қан түкіру;
тыныс алудың қиындауы;
түнде терлеу;
ара-арасында дене температурасының жоғарылауы;
кеудедегі ауырсыну.
Диагностика
Туберкулезді диагностикалау мен емдеуді фтизиатр дәрігерлер жүргізеді. Пациенттерді осы маманға жалпы тәжірибе дәрігері мен пульмонолог жібере алады.
Ауру ұзақ уақыт бойы көрінетін клиникалық көріністерсіз жүруі мүмкін болғандықтан, профилактикалық тексерулерге ерекше назар аударылады. Туберкулезді ерте анықтау үшін қолданылады:
ересектерде – кеуде флюорографиясы;
балаларда – Манту немесе диаскинтест сынағы.
Емдеу
Туберкулезбен инфекцияны және ауруды емдеу ұзақ мерзімді антибиотикалық терапияға жатады. Тиімді емдеу курсы дәрі-дәрмектерді кем дегенде 6 ай қабылдауды қажет етеді.
Туберкулездің қауіптілігі – емдеу курсынан жақсылап өткеннен кейін де денеде қалады:
белсенді емес түрдегі микобактериялар;
зақымдалған тіндердегі патологиялық өзгерістер.
Осы себепті ауруды емдеуді мүмкіндігінше ертерек бастау керек.
Аурудың алдын алу
Өзіңізді және жақындарыңызды туберкулез таратушы адаммен ықтимал байланыстан қорғау мүлдем мүмкін емес. Бірақ мынадай алдын алу шараларын қолдану арқылы инфекция мен ауру қаупін азайтуға болады:
- ересектерге арналған жыл сайынғы флюорография және балаларға арналған Манту сынағы (немесе диаскинтест) ;
- жаңа туған нәрестелерге БЦЖ вакцинасын қою;
- үйлестірілген мәзірде сапалы тамақтану;
- еңбек және демалыс режимін сақтау;
- тұрақты физикалық белсенділік;
- дене салмағын бақылау;
- созылмалы аурулардың алдын алу үшін дәрігерлерге уақтылы көріну;жеке гигиенаны сақтау.
БЦЖ вакцинасы микобактериялар инфекциясынан қорғамайды, бірақ балаларда туберкулез менингиті мен таралған туберкулездің дамуына жол бермейді. Вакцинация екі рет – туғаннан кейінгі 3-7 күнде және 7 жаста жүргізіледі. Тірі әлсіреген штаммды қамтитын вакцина 20 жылға дейін иммунитет алуға мүмкіндік береді.
Мемлекет деңгейіндегі туберкулезге қарсы профилактикалық шараларға мыналар жатады:
- санитариялық профилактика – анықталған ауруы бар пациент тұратын немесе жұмыс істейтін үй-жайды тексеру, дезинфекциялау, байланысатын адамдар ортасын анықтау және оларды тексеру;
- әлеуметтік профилактика-халықты туберкулездің қауіптілігі туралы хабардар етуге, кедейлікті жоюға, экологиялық жағдайды жақсартуға бағытталған іс-шаралар.
Туберкулезге қарсы күрес – бүкіл әлемдегі мемлекеттердің басым міндеттерінің бірі. Сондықтан іс-шаралардың толық спектрі – профилактикадан емдеуге дейін-мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады, 2024 жылы Қазақстанда туберкулезбен ауыратын науқастарды емдеуге 2,4 млрд.теңгеден астам қаражат бөлінді.
Ауруды уақтылы анықтау және емдеу жұқтырған адамдардың көпшілігіне дұрыс емделуге және өмір сүру деңгейінің жоғары болуына кепілдік береді.
