Қарағандыға қайғылы хабар келді.
87 жасында белгілі өлкетанушы, Қарқаралы ауданының Құрметті азаматы Попов Юрий Григорьевич қайтыс болды.
Біздің ЖОО Карлаг тақырыбын Юрий Григорьевичпен байланыстырады. Осы жылдар ішінде біз ақпараттармен, құттықтаулармен алмасып отырдық. Бірде-бір қазақстандық мемлекеттік мереке Юрий Григорьевичтің құттықтауынсыз және біздің өлкемізге өркендеу тілеуінсіз өткен жоқ.
2003 жылдан бастап Санкт-Петербургте тұрғанына қарамастан, ол жанымен бізбен бірге болды. Тарихқа, Сарыарқа халқына, белгілі тұлғаларға, жапон әскери тұтқындарына арналған 500-ден астам жұмыс бізді әрқашан таң қалдыруда болды. Онымен Санкт-Петербургте кездесу маған өшпестей әсер қалдырды. Әңгімелесе білетін, көргені көп, ғажайып адам. Ол Санкт-Петербургте маған өзінің бір күнін арнады. Оның әңгімелерінде туған өлке тарихы тақырыбы басым болды. Ол біздің аймақтың адамдары, өлкеміздің дамуы туралы егжей-тегжейлі сұрады. Сонымен қатар, ол біздің қала орталығындағы кездесуіміздің орнын көрсете отырып, ол туралы да көптеген естеліктермен бөлісті.
Менің сіз неге ол өлкетанушы болдыңыз, деген сұрағыма Юрий Григорьевич былай деп жауап берді:” Менің ортам қазақтардан, корейлерден, татарлардан, шешендерден, сығандардан тұрды. Мектептерде мұғалімдер комендантқа бағынатын. Мен оқыған 3-мектепте дене шынықтырушы Евгений Гетте, шетелдік Берта Рисс, әдебиетші Генрих Эйхлер, 1-мектепте өзімнің копайлық жерлесім Бабошин және бұрынғы карлагшылар Осадчий және Ракушина. болды. Бұрынғы Гулагшылар мен оқи бастаған тау-кен институтында болды. Мұнда бірінші кезекте бұрынғы халық жауы деп қудалауға ұшыраған профессор Ә Ә. Ермеков тұрды.Сол кездегі «жағымпаз жендеттер» ізіне түсіп жүріп, қоймай арызданып, Ә.Ермековті түрмеге қаматады. Ә.Ермеков жабылған жаладан үзілді-кесілді бас тартады. 1 мамырдан 17 шілдеге дейін жоғары жаққа алты рет арыз жолдап, әділдікті талап етеді. 1939 жылы 28 ақпан күні НКВД-ның әскери трибуналы Ә.Ермековті РСФСР Қылмыстық істер кодексінің 49 жеке 58-1а статьясы бойынша 10 жылға бас еркінен айырады. Профессор Ермековке тағылған айыптар бірін-бірі жоққа шығаратын, шындыққа мүлде жанаспайтын, ойдан шығарылған зұлымдық жала болатын. Түрме торына Әлихан Бөкейханов, Абдулла Асылбеков, Жақып Ақбаев, Имам Әлімбеков түсті”. Осы тұлғалардың барлығы өлкетану іс-әрекетінің дамуына ықпал етті”.
Зерттеуші Сарыарқа тарихы туралы бірегей материалдарды Ресей мұрағаттарынан тауып, тіпті егде жаста да кітап шығаруды жалғастырды. Юрий Григорьевич бізге Жақып Ақбаев туралы материалдар іздеуде көмектесті.
Ол жан-жүрегімен әрқашан жерлестерімен бірге болды. Біз оның “Индустриалды Қарағанды” газетіндегі очерктерін асыға күтетін едік. Бірлескен жұмыс пен тығыз ынтымақтастықтың арқасында біз “Карлаг: болашақ үшін естелік” жобасы аясында оның 3 кітабын шығардық: “Қарқаралының “қызыл дөңгелегі”, “Александр Леонидович Чижевский: Карлагта, Степлагта және Қарағандыда”, “Сарыарқа олардың есімдерін есіне алады”.
Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне арнайы дайындалған “Қарқаралы “қызыл доңғалақ” кітабын шығару бойынша онымен бірлескен жұмыс туралы айтқым келеді. Автордың өзі бұл басылымды Қарқаралы қаласының 195 жылдығымен байланыстырып, оны патриоттарға, тарих әуесқойларына арнады.
Бұл өлкелік зерттеуінде автор кеңестік кезеңде саяси қуғын-сүргін құрбаны болған Қарқаралы далалық қалашығының адамдары туралы мәліметтер береді. “Қызыл дөңгелектің” тізіміне жергілікті жерден және Орталықтан күштеп әкелінген “сенімсіз элементтер” кіреді.
Кітаптың материалдары мемлекеттік мұрағат қорларына, естеліктерге, құрбан болған адамдардың және олардың ұрпақтарының хаттарына, 20 ғасырдың басындағы әр жылдары газеттерде жарияланған мақалалар мен басқа материалдарға, естеліктерге негізделген. Юрий Григорьевич материал жинауды 1953 жылы бастады, тек 2019 жылы біз осы көп тер төккен еңбектің нәтижесін көрдік.
“Кітапта куәгерлердің естеліктерімен және ҰҚК істерімен бірге 1931 жылғы Боқты көтерілісінің егжей-тегжейлеріне маңызды орын берілген.
Даланың көрнекті меценаты Хасен Ақаевтың, дәрігер Мұхамедия Оспановтың, фельдшер Жақай Баировтың тағдыры бақылауға алынады. “Қызыл доңғалақтың” 1921 жылы Қарқаралыға асығып бара жатқаны анықталады, сол кезде ақын Мәдий Бапиев пен агроном Сатылған Сабатаев “байқамай атылып” қаза табады.Жаңа билік аянбай әрекет етті. 1929 жылы атылғандар тізіміне казак отбасылары Рязанов, Мокринский, Червивов және басқа да отбасылар кірді. Православие шіркеуі қызметшілері де Қарқаралы көшелерінің тұманды көшелерінен өтті. Тізімді болашақ Патриарх Алексий бірінші басқарады (1923 – 1925).
Менің ойымша, педагогикаға жақын келетін “Контрреволюционерлер” кітабының бір бөлігі ерекшелеу болып көрінеді, онда – 1937-1938 жылдардағы Мыңжасар Әдекенов атындағы Қарқаралы ауыл колледжі деп аталатын Қарқаралы зоотехникумына – “дала университетіне ” айтарлықтай назар аударылады. Ол кезде техникум штатында Қарқаралыға өз еркімен келмегендер : БКПб мүшелігіне кандидат, Ленинград агроинстутының түлегі В. П.Максимов, Мәскеу зоотехникалық институтын бітірген Иван Сергеевич Корнев (1936 жылы келген), 1937 жылы Норкина Софья Соломоновна (ММУ хим.факультет) қырағылықты жоғалтқаны үшін қамауға алынды; кейіннен Беларусь КСР Ғылым академиясының биология институтында жұмыс істеген биолог Филиция Айзиковна Курц болды. Бірақ Қарқаралыда болған алғашқы ғалым поляк Богдан Ильич Ясинецкий (1873-1968) болды. Ол 1930 жылы 3 жылға жер аударылды, бірақ осында мәңгі қалды. Ол 51 жыл бұрын қайтыс болды. Оның қабірі, деп жазады Ю. Г. Попов, мұсылман зиратында, қазақ тілінде былайша жазылған: “Богдан Ильич Ясинецкий. Ұлты поляк. 1873 жылы туған. 1968 жылы 27 маусымда қайтыс болды. Оған Алланың игілігін тілейміз. Алланың атымен қазақтардан”.
2019 жылдың 30 мамырында Достық үйінде оның кітабының тұсаукесерімен және оның тапсыруымен сөйлеген сөзінен.
Попов Ю. Г. Александр Леонидович Чижевский: Карлагта, Степлагта және Қарағандыда. – Қарағанды: РИО “Болашак-Баспа”, 2018. – 115 б.
ISВN 978-601-273-369-3
2008 жылы Санкт-Петербургте қолжазба құқығымен басылған кітаптың бірінші нұсқасында 13 жыл бойғы Қазақстандағы А.Л. Чижевскийдің өмірінің жеке беттері, алдымен тұтқындағы, содан кейін жер аударылған қоныстанушы ретіндегі өмірі туралы айтылады. Екінші басылым кейбір жерлерде түзетілді және ғалымның шығармашылығы туралы жаңа фактілерді, соның ішінде оны 1957 жылы үш рет Ленин сыйлығының лауреатына ұсынуды қамтиды. Кітапта осы жылдары Л. Л. Чижевскиймен сөйлескен замандастарының естеліктері көрініс тапты.
Калугадағы А.Л. Чижевскийдің үй-мұражай қорынан алынған материалдар пайдаланылды, оны сектор меңгерушісі Людмила Теобальдовна Энгельгардт анықтады, ол қолжазбаны дайындауға рецензент және ғылыми кеңесші ретінде белсенді қатысты.
Попов Ю. Г. Сарыарқа олардың есімдерін ұмытпайды. – Қарағанды: РИО «Болашак-Баспа», 2018. – 235 б. ISBN 978-601-273-358-7
Кітапқа әр жылдары саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болған және Карлагта түрмеде отырған адамдар туралы деректі очерктер кірді. Автор табиғи ресурстарға өте бай Орталық Қазақстан аумағында бостандықты шектеу жағдайында өз кейіпкерлерінің қызметін талдайды. 1931 жылдан 1957 жылға дейін әртүрлі мамандықтар мен ұлттардың тұтқындары дала кеңістігін қуатты өнеркәсіптік – ауылшаруашылық торабына айналдырды. Сонымен қатар, бірқатар мақалалар патриоттық бағыттағы газеттерде, журналдарда және жинақтарда жарияланып, үлкен оқырмандық жауап алды. Бұл редакцияда Карлаг лагері кейіпкерлерінің арманшылдығы, ойлары туралы бүкпесіз, шынайы толықтырулар мен түзетулер келтірілген.
Ол әрқашан біздің жадымызда болады.
Жерлестеріміз Юрий Григорьевичке басын иіп тағзым етеді!
Академия Ректоры Г. М. Рысмағамбетова
